शेषनाग र गोरुको टाउको

— निर्मलमणि अधिकारी

पृथिवी केमाथि अडिएको छ वा के कारणले अडिन सकेको छ भन्ने बारेमा अनेक
भनाइहरु नरहेका होइनन् । कतै यस्तो लेखिएको भेटिन्छकि पृथिवी शेषनागको टाउको
मा अडिएको छ । शेषनागका एकहजार टाउकाहरु छन् अरे र ती टाउकाहरुमा पालैपालोसँग
पृथिवीलाई राख्ने क्रममा एक टाउकोबाट अर्को टाउकोमा पृथिवीलाई लैजाँदा
हल्लिएर भुइँचालो जाने हो अरे ! उता कसैको विश्वास अनुसार, पृथिवी एउटा गोरुको
टाउकोमा अडिएको छ अरे ! हक्र्युलिसले काँधमा आकाशलाई थामेको भन्ने जस्तै
हास्यास्पद छैनन् त पृथिवीलाई नाग वा गोरुका टाउकामा अडिएको विश्वास गर्नु ? यता
आधुनिक विज्ञानको सहयताले हामीले पत्तो पाइसकेका छौंकि पृथिवी सौर्य–प्रणालीको
आकर्षण–शक्तिको सन्तुलनका कारणले स्थित छ ।
हामीलाई थाहा हुनुपर्ने तथ्य के होभने आधुनिक विज्ञान र यस संसारको सर्वप्र
ाचीन ग्रन्थ वेद— यी दुइटाको यस सम्बन्धमा एक मत रहेको छ । यस सम्बन्धमा हामी
महर्षि दयानन्द सरस्वतीकृत ‘सत्यार्थ प्रकाश’को मद्दतबाट चर्चा गरौं । वेदको कथन छ—
“उक्षा दाधार पृथिवीमुत द्याम् ।।” (ऋ. १०।३१।८ तथा अथर्व ४।११।१) महर्षि लेख्नुहुन्छकि
वर्षाद्वारा भूगोललाई सिंचन गर्ने हुनाले सूर्यलाई ‘उक्षा’ पनि भनिन्छ र यही उक्षा
(सूर्य)ले पृथिवीलाई धारण गरेको छ भन्ने वेदको कथन हो । यसरी सहस्राब्दियौं अघि
(वा सृष्टिसँगै) वेदद्वारा भनिएको तथ्य आधुनिक विज्ञानद्वारा पुनः प्रमाणित गरिनुले वेद
विज्ञान हो भन्ने हाम्रो भनाइनै सत्य साबित भएको छ ।
पृथिवी सूर्यको कारणले स्थित छभने सूर्य स्वयम्चाहिँ कसको आधारमा स्थित छ
भन्ने बारेमा आधुनिक विज्ञानको खोज परिणाममा पुगिसकेको छैन वा अनुसन्धान बाँकी
नै छ । यता वेदको कथन छ— “सत्येनोत्तभिता भूमिः ।।” (ऋ. १०।८५।१) यसलाई
अथ्र्याउँदै महर्षि दयानन्द भन्नुहुन्छकि ‘सत्य’ अर्थात् जो त्रैकाल्याबाध्य (
कहिल्यै नाश नहुने) छ त्यही परमेश्वरले भूमि, सूर्य र सबै लोकहरु धारण गरेको छ ।
यसरी, कुनै शेषनाग वा कुनै गोरुको टाउकोमा पृथिवी अडिएको छ भन्ठान्नु वेदविरुद्ध र
विज्ञानविरुद्ध हुने देखिन्छ । उसैगरी आकाशलाई कुनै एक व्यक्तिले काँधमा बोकिराखे
को छ भन्ठान्नु पनि पटमुख्र्याइँ मात्र हो ।
यजुर्वेदमा लेखिएको छकि पृथिवी सूर्यको वरिपरि घुम्दछ (“आयं गौः पृश्निर
क्रमीदसदन्मातरं पुरः । पितरं च प्रयन्त्स्वः ।।” यजु. ३३।६) भने सूर्यपनि आफ्नो
परिधिमा घुमिरहन्छ (“आ कृष्णेन रजसा वत्र्तमानो निवेशयन्नमृतं मत्र्यञ्च । हिरण्यये

न सविता रथेना देवो याति भुवनानि पश्यन् ।।” यजु. ३३।४३) किन्तु कुनै लोकको चारै
तिर होइन । सूर्य आफ्नै प्रकाशवाला छ; तर चन्द्रमा तथा पृथिवीको आफ्नो प्रकाश छैन र
यी सूर्यको प्रकाशले प्रकाशित हुन्छन् भन्ने तथ्यपनि वेदमा रहेका छन् ।
हाम्रो परम्परागत गुरुकुलीय शिक्षाप्रणाली अक्षुण नरहनाले आधुनिक कालमा वे
दको सही अर्थ गर्नमा कठिनाइ भइरहेको; नास्तिकता (नास्तिको वेदनिन्दकः) को प्रको
प बढेको देखिलिएर इसाइ, इस्लाम, कम्युनिज्म (माक्र्सवाद)का सम्मिलित प्रयास यसको विरु
द्धमा खनिएको जस्ता कारणहरुले वेद वास्तवमा विज्ञान हो भन्ने पत्तो हाम्राहरुले नपाइरहेका
वा पाउनबाट वञ्चित भएका स्थिति आइलागेको छ । पुराणका नाममा कतिपय अवैज्ञानिक कुराहरु
घुसेका र तिनैको उदाहरणबाट सारा वैदिक सनातन धर्म–तत्वमाथिनै आक्षेप गर्ने प्रवृत्तिपनि
छँदैछ । यस्तो अवस्थामा वेदका ऋचा–ऋचा केलाएर तिन्का यथार्थ अर्थ लोकसमक्ष प्रकाशित गर्नु
आजको अत्यावश्यक कर्म हो हाम्रो । विज्ञानको प्रगति जति बढी हुँदैजानेछ उत्तिनै वेदको
वैज्ञानिकता पनि प्रमाणित हुँदैजानेछ भन्ने मेरो दृढ विश्वास रहेको छ ।
हिन्दू विश्वासमा वेद नै पुरुषार्थ चतुष्टय — धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष प्राप्तिको
एकमात्र साधन हो । जो व्यक्ति अर्थ बुझेर वेदको आशयलाई राम्ररी हृदयंगम गर्दछ
उसलाई जीवनको सफलता, सार्थकताको सच्चा मार्ग प्राप्त हुन्छ । वेदमा कुनैपनि वाक्य निर
र्थक छैन । हो, कसैले आफ्नो अयोग्यताका कारण वेदका कुरा बुझ्न नसक्नाले निरर्थक पनि
भन्देला; तर यो त चमेराले सूर्य उदाउनुलाई निरर्थक भनेजस्तो हो । वास्तविक अर्थ गर्न
नसक्नेहरुकालागि वेदका शब्द एवं वाक्यका अर्थ नलाग्लान् वा उल्टा अर्थ लाग्ने पनि प्र
बल सम्भावना हुन्छ; तर सही रुपले वेदको अर्थ लगाउन सक्ने सामथ्र्य भएकाहरुकालागि वे
द–वाक्य सबै सार्थक छन् । वेद वाक्य सबै सार्थक छन् । वैदिक विधानहरुलाई बुझ्न तथा
विस्तृत व्याख्या गर्नकालागि अन्य ग्रन्थहरुपनि उपयोग गर्न सकिन्छ तापनि ती ग्रन्थहरु
त्यति हदसम्ममात्रै मान्य हुन्छन् जबसम्म ती वेदानुकूल छन् । यदि कुनै कुरा वेदले
एकथोक भन्दछ र अर्को ग्रन्थले अर्कैथोक भन्दछ भने वेदको विपरितचाहिँ कुरा अमान्य
ठहर्छ । अर्थात्, वेदका सामुन्ने अरुको प्रमाण चल्दैन; वेदले जे भन्दछ त्यही प्रमाण
हो । आधुनिक विज्ञानको उत्तरोत्तर प्रगतिसँगै यही कुरा प्रमाणित हुँदैआइरहेको छ । वे
दद्वारा भनिएको तथ्य आधुनिक विज्ञानद्वारा पुनः प्रमाणित गरिनुले वेद विज्ञान हो भन्ने
हाम्रो भनाइनै सत्य साबित भएको छ । तर यसकानिमित्त हाम्रो अध्ययन–अनुसन्धानको प्र
क्रियापनि उही गतिमा अघि त बढ्नैपर्छ । वैदिक र आधुनिक दुबैथरी ज्ञानको सुसंयोजन
यसको प्राथमिक शर्त हो ।

सम्प्रति ः भाषा तथा आमसञ्चार विभाग, काठमाडौं विश्वविद्यालय