वैदिक हिन्दू दर्शन र सहृदयता

( 'आयोदधौम्य' निर्मलमणि अधिकारी

सहृदयताको अवधारणाबारे संस्कृत काव्यशास्त्रमा विशद् चिन्तन गरिएको छ । मूलतः काव्यिक रसास्वादनको सर्न्दर्भमा प्रतिपादन गरिएको यो अवधारणालाई समस्त मानवीय सन्देश सम्प्रेषण प्रक्रियालाई प्रतिनिधित्व गर्ने गरी सामान्यीकरण गरिसकिएको छ र यसका आधारमा एक संचारढाँचाविशेषसमेत निर्माण गरी उक्त ढाँचाको नामाकरण 'संचारको साधारणीकरण ढाँचा' भनेर गरिएको छ । चिन्तनको त्यस शृङ्खलालाई अझै अगाडि बढाउँदा सहृदयताको अवधारणालाई अझै विस्तृतिकरण एवं सामान्यीकरण गर्न सकिन्छ । 'वसुधैव कुटुम्बकम्' को जुन मान्यता हिन्दू-जीवनदर्शनमा परिपूर्ण देखिन्छ त्यसलाई ख्याल गर्दा 'सहृदयता' लाई हिन्दू जीवनदर्शनको आधारभूत तत्वका रूपमा लिनु उपयुक्त हुने देखिन्छ । मानवीय व्यवहारमा सहृदयताको अनुपम रूपलाई जीवनका अनेक आयाममा देख्न सकिन्छ । उदाहरणका लागिर् इश्वरीय भक्तिको सर्न्दर्भमा चर्चा गरौँ । "भारतीय विचारधारामा जहाँ हामी मानव र्रर् इश्वरबीचमा निष्कपट संगति पाउँछौं, उता अर्कोतिर पश्चिममा दुवैमा परस्पर-विरोध स्पष्ट रूपमा लक्षित हुन्छ । पश्चिमी
 देशका पौराणिक आख्यानहरू पनि यस्तै निर्देश गर्दछन् । ... पश्चिमी संस्कृतिको मुख्य प्रवृत्ति मनुष्य र इश्वरको बीचमा विरोधतर्फ अधिक् छ । त्यस संस्कृतिमा मनुष्य र इश्वरको शक्तिको मुकाबिला गर्दछ, मनुष्यजातिको हितकोलागी इश्वरको पासबाट आगो चोर्दछ । भारतमा मनुष्यर् इश्वरद्वारा निर्मित वस्तु हो ।"

१ एक हिन्दूका निमिर्त्तर् इश्वर माता, पिता, बन्धु एवम् सखा हो र्रर् इश्वरनै उसको र्सवधन हो । "त्वमेव माता च पिता त्वमेव ..." त्यसै भनिएको छैन । त्यसैले ऊर् इश्वरसँग डराउँदैन; प्रेमर्गर्छ र भक्तिरसमा चुर्र्लुम्म डुब्छ ।
यसरी इश्वरलाई अतिशय प्रेम गर्ने हुनाले एक आदर्श हिन्दू सारा जगत्लाई प्रेम गर्दछ ।
२ भक्तिनी मीरालाई विष खुवाइँदा पनि त्यसको असर परेन, किनकि उनकालागि विष पनिर् इश्वरकै प्रसाद थियो । एक आदर्श हिन्दूलाई विश्वास हुन्छकि "समस्त जगत्मार् इश्वर भित्र र बाहिर व्याप्त छ । समस्त जगत् उनको अभिव्यक्ति हो । यस्तो अवस्थामा एक वस्तुलाई मन पराउने र अर्कोलाई मन नपराउने हुनै सक्दैन ।"
३ सबैप्रतिको प्रेमभाव४ले ऊ यस्तो विश्व-दृष्टिकोणवाला हुन्छ, जसका कारण गीता ५।१८ मा भनिएझैं 'समदर्शिनः' बन्ने सफलता पाउँछ । गीताकै छैटौं अध्यायमा भनिएको छ( "सम्पूर्ण प्राणीहरू आत्मामा र आत्मा त्यसरी नै सबै प्राणीमा छन् भनेर योगयुक्त समदर्शी यो गीहरू समभावले देख्दछन् ।"
४ समदर्शी बन्न सकेकैले त राजपाठ गुमाएर वनमा भौंतारिइरहेका रन्तिदेव भोक-प्यासले आफू मुर्छित हुनुअघि बचेको केही थोपा पानी मरणासन्न कुकुरलाई पियाउँछन् । सहृदयताको यो भन्दा उच्च दृष्टान्त कुन संस्कृतिमा हुनसक्छ ! परन्तु त्यस्तो प्रेम 'मोह' वा 'वासना'को रूपमा हुँदैन । हिन्दू जीवनमा मोक्षप्रतिको अत्यधिक आग्रहको अर्थ भौतिक जगत्प्रतिको निरपेक्षता होइन । इन्द्रियजन्य मोह वा भ्रमप्रति अनिच्छा भएतापनि मानव चेतनाप्रति वैदिक मतमा अगाध श्रद्धा रहेको छ । 'यथा पिण्डे तथा ब्रह्माण्डे' यस प्रसिद्ध भनाइझैं वैदिक ऋषिहरूले मस्तिष्कलाई संपूर्ण ब्रह्माण्डको लघु-प्रतिकृति सम्भिए । यसरी जब मानव शरीरभित्रै देव-तत्वको बास छभने मोक्षकालागि बाहिर भट्कनु पर्ने कुनै कारण हिन्दू जीवनमा रहँदैन । मोक्षकालागि आत्माले बाहिर हेरेर पक्कै हुँदैन; प्रत्युत उसले आभ्यन्तरलाई हेर्नु पर्दछ । यसको अर्थ केमात्र पनि होइन भने मोक्षका निमित्त मात्र हिन्दू जीवनमा आभ्यन्तरको महत्व र हेको हो; अपितु आभ्यन्तरलाई हेर्न यो प्रवृत्ति आदर्श हिन्दूमा जुनसुकै बेला रहेको हुन्छ । उता मानव शरीरलाई मूलतः पापमय मान्ने पाश्चात्य अवधारणा रहेको छ ।
हिन्दू अवधारणामा पञ्चतत्वबाट बनेको शरीर त मोक्षको साधन हो; जुन साधन त्यति महान् लक्ष्यकालागि सहायक बन्नेवाला छ, त्यस्लाई पापमय कसरी मान्न सकिन्छ र !
५ क्षणभंगुर भएतापनि यसले मोक्षको प्राप्तिमा पुर्‍याएको सहयोगप्रति कृतज्ञता भाव रहेकै हुन्छ एक आदर्श हिन्दूमा । त्यसैले त मोक्षको प्राप्तिनेरै पुगिसक्दा पनि भतृ्रहरि भन्छन्( "हे माता पृथ्वी, पिता वायु, मित्र अग्नि, सुबन्धु जल, भ्राता आकाश ! तिमीहरूलाई मेरो यो अन्तिमपल्ट हात जोडी नमस्कार छ, तिमीहरू सबैको साथबाट उत्पन्न पुण्यका आधिक्यले स्फुरित भएको निर्मल ज्ञानले मोहको सारा महिमालाई पार गरी म परब्रह्ममा लीन भइरहेको छु ।"
६ यस्तो कृतज्ञता भाव रहन्छ हिन्दू जीवन पद्धतिमा । पुरुषार्थ-चतुष्टयका रूपमा मोक्ष चरम् प्राप्ति अवश्यै हो, किन्तु त्यस शृंखलामा अर्थ, काम र धर्म पनि छन् भन्ने हामीले भुल्नु हुँदैन । अर्थ र काम भौतिक उन्नतिको कसीका रूपमा रहेका छन् भने धर्म भौतिक र आध्यात्मिक उन्नतिको सेतुका रूपमा रहेको छ । संस्कृतका आदिकवि वाल्मीकिको कवि जीवनको प्रारम्भ पक्षीका भावनाको साधार णीकरणबाट भयो । सम्भोगरत क्रौञ्च पक्षीहरूलाई शिकारीले वाण हान्दा उनको हृदय द्रवित भएर नै सहसा शिकारीलाई धिक्कार्न पुगे उनी । पक्षीका पीडाको सह-अनुभूति उनको आभ्यन्तरले नगरेको भए उनीभित्रको करुणभाव कसरी बिउँझदो हो ! यसरी वनस्पति, वृक्ष र लताहरू, अनि मृगशावक र क्रौञ्च पक्षी सम्मलाई पनि तादात्म्य गराउन सक्नु भावको साधारणीकरणको अति उच्चस्तरको उदाहरण हो । प्रा. डा. दुर्गाप्रसाद भण्डारीका शब्दमा, "पश्चिमले शुरुदेखि नै विजय र पराजयको भाषामा प्रकृतिलाई हेर्न थाल्यो । पुर्वले शुरुदेखि नै प्रकृतिलाई प्रेम र तादात्म्यको भावले हेर्न थाल्यो । पूरर्वीय दर्शन धेरै बढी र हस्यपूर्ण र गहिरो हुनुको कारण पनि अंशतः यहाँको प्रकृतिलाई हेर्ने दृष्टिकोणले गर्दा हो । आफ्नो तार्किक पूर्वाधार लिएर पश्चिम प्रकृतिमाथि विजय गर्न हिंड्यो, आफ्नो सहज ज्ञान, 'इन्ट्यूशन'को पूर्वाधार लिएर पूर्वले वनस्पति लगायत सम्पूर्ण प्रकृतिसित दातात्म्य र प्रेमसम्बन्ध जोड्न थाल्यो । विजय गर्न खोज्ने इच्छामा हिंसा अन्तर्निहित हुन्छ, तादात्म्य राख्ने इच्छा एवं भावमा प्रेम र करुणा हुन्छ । पश्चिमी तर्कपद्धतिको विकास र पश्चिमी प्रकृति-विजयाकाङ्क्षाको कारण त्यहाँ विज्ञानले धेरै ठूलो उचाइ लियो । पूर्वीय सहजज्ञान, 'इन्ट्यूशन' र यहाँको अन्तरमुखताको कारण पूर्वले आध्यात्मिक चेतनाको अन्तिम शिखर भेट्टायो । दुइवटा विपरीत दिशातिर लागे : एउटाले प्रकृतिमाथि विजय पाउने प्रयास गर्‍यो;अर्कोले आफैंमाथि विजय पाउने प्रयास गर्‍यो । पूरव आत्म-विजयलाई असली विजय भन्न थाल्यो । पश्चिम परविजय र प्रकृति-विजयलाई असली विजय भन्न थाल्यो । वनस्पतिसित पश्चिमले तादात्म्यता राख्न सकेन, त्यसैले करुणापर्ूण्ा नेत्रले हेर्न सकेन । भय र आक्रमणको भावले मात्र हेर्न सक्यो । सम्पूर्ण पश्चिमी साहित्य र कलामा कालिदासको अभिज्ञान शाकुन्तलम् मा पाइने वनस्पत्रि्रेम र वनस्पति-तादात्म्य भेट्टाउनु असम्भव छ । प्रकृति-सौर्न्दर्य-सम्पन्न कण्व ऋषिको आश्रमबाट पतिगृहकोलागि प्रस्थान गर्नुभन्दा अघि पितृगृह-वियोग कल्पनामा विह्वल भएकी शकुन्तलाको हात समातेर कण्व ऋषि वनस्पतिलाई सम्बोधन गर्दै भन्छन् 'हे वनस्पति वृक्ष र लताहरू ! जो तिमीहरूलाई पानी नदिईकन, तिमीहरूको स्याहार सुसार नगरीकन आफू भोजन गर्दैनथिइन्, पानी पिउदैनथिइन्; तिनै शकुन्तला आज पतिगृह जाँदैछिन्,तिमीहरू उसलाई आशिर्वाद देऊ' । यहाँनिर शकुन्तलाले प्रकृतिसित तादात्म्य र प्रेमसम्बन्ध गाँसेको र बिदाइ हुने बेलामा आशिर्वाद र आज्ञा मागेको दृश्यबाट कुन सहृदय पाठक अश्रुपूर्ण नहोला - त्यो भन्दा पनि बढी करुणारस पाइन्छ शकुन्तलाले आश्रम छोड्ने बेला उनले हुर्काएको मृगशावकले उनको वस्त्रको कुनालाई अत्यन्त भावुक मुद्रामा दाँतले समातेको दृश्यमा ।"
७ वैदिक हिन्दू-जीवनपद्धतिमा सम्पूर्ण प्रकृती जुन प्रेमपूर्ण दृष्टिकोण छ, त्यो अनुपम छ । आदर्श हिन्दू जनमानसले मानव मात्र होइन, सम्पूर्ण चराचर जगत्प्रति नै 'सहृदयता'पूर्णव्यवहार गर्नु पर्ने मान्यता राख्दछ । त्यसैले सहृदयताको अवधारणालाई समस्त हिन्दू जीवनदर्शनको आधारभूत तत्वका रूपमा मान्नु समीचीन हुन्छ ।

पाठान्त टिप्पणी :
-१) राधाकृष्णन्, डा. र्सवपल्ली; भारतीय दर्शन -अनु. नन्दकिशोर गोभिल), प्रथम खण्ड; राजपाल एण्ड सन्ज, दिल्ली; सन् १९९८; पृ. ३३
-२) तुलनीय : " भक्तिमा त भक्त तद्रूप हुन्छ (स्वराड् हुन्छ । आत्मा र परमात्माको ऐक्यता हो भक्तिको प्राप्ति । भक्तिरसमा भक्तले सम्पूर्ण जगत्लाईर् इश्वररूप देख्दछ । तर्सथ सच्चा भक्तको हृदयमा सारा जगत्प्रति प्रेमभाव हुन्छ । यही कारण होकि भक्त सबैको सुहृद् हुन्छ, सबैको मित्र हुन्छ । आध्यात्मिकताको उज्यालोले हृदय प्रकाशित भएका भक्तहरू नवताका प्रतिमर्ूर्ति हुन् ।" अधिकारी, पण्डित निर्मलमणि; निर्मल-भक्ति-मार्ग -प्रकरण(तीन); घटना र
विचार साप्ताहिक, काठमाण्डौं; वि.सं. २०५९ माघ १; पृ. ५
-३) सम्पूर्णनान्द, बाबु; उपनिषद् और कर्तव्याकर्तव्य विवेक; कल्याण उपनिषद् अङ्क; गीताप्रेस, गोरखपुर; सन् १९४९; पृ. ३२(३३
-४) तुलनीय :"यस्तु र्सवाणि भूतान्यात्मन्येवानुपश्यति । र्सवभूतेषु चात्मानां ततो न विजुगुप्सते ।। यस्मिन् र्सवाणि भूतान्यात्मैवाभूद्विजानतः । तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः ।।" र्-इशावास्य. ६(७)
-५)"र्सवभूतस्थमात्मानंर्र्सवभूतानिचात्मनिर्।र्इक्षते योगयुक्तात्मा र्सवत्रः समदर्शनः ।।" -श्रीमद्भगवद्गीता ६।२९)
-६) यद्यपि नर-देहलाई 'झुट्टो' तथा 'कच्चा' भने भनिएको पाइन्छ । दृष्टान्तकालागि हेर्नू प्रपन्नाचार्य, डा. स्वामी -सम्पा.); महाप्रभु नारायणदास र्राई विरचित मन्मतिलहरी; डा. बलराम जोशी ज्ञान विज्ञान राष्ट्रिय पुरस्कार समिति, काठमाण्डौं; वि.सं. २०५३; पृ. २७
-७) संस्कृत श्लोक यस्तो छ : "मातर्मेदिनि तात मारुत सखे ज्योति सुबन्धो जल(भ्रातव्र्योम निबद्ध एव भवतामन्त्यः प्रणामाञ्जलिः । युष्मत्सङ्गवशोपजातसुकृतोद्रे कस्फुटन्निर्मल( ज्ञानापास्तसमस्तमोहमहिमा लीये परे ब्रह्मणि ।।" कीथ, डा.
ए.बी.; संस्कृत साहित्यका इतिहास -अनु. डा. मङ्गलदेव शास्त्री); मोतीलाल बनारसीदास, दिल्ली; सन् १९७८; पृ. २२६ मा उद्धृत
-८) डा. दुर्गाप्रसाद भण्डारीद्वारा दीक्षित, मदनमणि; अमृतत्व र कारुणिकता;ज्ञानगुन साहित्य प्रतिष्ठान र एम्स एकेडेमी, काठमाण्डौं; वि.सं. २०५३ को आमुखमा अभिव्यक्त विचार