अस्तव्यस्त काठमाण्डु :

केही समय वा वर्ष बिदेश बसेर नेपाल फर्किएका हाम्रै नेपालीहरूले ‘फर्केर आउँदा नेपालको तस्वीर उदेक लाग्दो पाएँ ‘ भनेर बताउँदा मलाई त्यो मान्छेप्रति भाउन्न भएर रिस उठ्थ्यो । जिन्दगीको विडम्बना , आँफूलाई पनि परदेशी नै हुन केही विवशता र जीजीविषाका रहरहरूले वाध्य बनाए । एकाध वर्षमा स्वदेश फर्किनु पर्ने सन्दर्भ र परिस्थिति आउने नै भए , आखिर हाम्रा हाँगाबिँगा जता छरिएका भए पनि जरा त स्वदेशमा नै गाडिएका छन् । तर स्वदेश फर्किएर प्रथम गासको रूपमा आँफूले हासिल गर्ने अनुभवहरूले भने प्रतेक पटक दाँतमा ढुङ्गा लगाउने परिस्थिति बनाएका छन् , यसपालि पनि मैले खुशी हुनु पर्ने सन्दर्भ र घटना फेला पार्न सकिन । यसो भन्दा बाहिर बसेर स्वदेशको कन्तो खन्ने शठ-बुज्रुकमा म पनि दरिउँला तर पनि इमान्दारिता पूर्वक भन्ने हो भने मैले स्वदेशमा आशा र भरोसा कहीँ कतै फेला पारिन । मुलुक दश वर्ष उताको भन्दा हरेक क्षेत्रमा मूल्यवत्ता , संस्कार, परिष्कार र आशा-अपेक्षा का पक्षमा जतासुकै खस्केको हो कि भन्ने निराशाववादिताले मलाई यस पटक पनि निर्लिप्त गाँजेको छ ।
काठमान्डू , देशको मुटु र मष्तिष्क दुवै हो , जब यो अस्वस्थ हुन्छ मुलुक दुर्घटनामा पर्छ । अहिले काठमाण्डु जनसंख्याको चाप , भीड र तत्जन्य समस्यामा डुबेको छ । धुँवा, धूलो , यातायातका साधनहरूको अथाह चाप, साँघूरा र नियमबिहीन सडक, सडक पेटीमा जीविकाकाका लागि खोलिएका नाङ्ले र कुम्ले पसल र हजारौँ अराजकताको समष्टि बोकेर पनि निकै व्यस्त, सुस्त र आँफैमा
रमेको पशुपति क्षेत्रको एउटा गँजडी साधु जस्तो देखिन्छ हाम्रो राजधानी शहर अहिले । शरदबाट हिउँद तर्फ प्रवेश गर्दा बिहानी जाडो , हुस्सुको शुरुवाती परिचय, धुलाम्मे परिवेश अनि मान्छेहरूको सर्वत्र कोलाहल बीच यो कुनै मुलुकको राजधानी नभएर एउटा मध्ययुगको भग्नावशेष किल्ला हो कि जस्तो प्रतीत हुन्छ । काठमाण्डु उपत्यकाका तीनवटा पुराना शहरहरूको आधुनिक आवादी वा जनसंख्याको कुनै आधिकारिक आँकडा कतै छैन तर वर्षेनी बनिरहेका घर, अपार्टमेण्ट र आवासगृहको संख्या नै दशौँ हजारमा छ यहाँ । आधिकारिक आँकडा नभए पनि ५ लाख जनसंख्याका लागि बनाइएको उपत्यकाको सीमित पूर्वाधारले अहिले आफ्नो क्षमताभन्दा १० गूणा बढी लगभग ५० लाखलाई थामेर घिस्रेको छ भनिन्छ । यातायातका साधनको कुरा गरी साध्य छैन तर यो यातायाताका साधनहरूको भीडमा माइक्रोबस नामको एउटा साधनलाई भने सबै अग्राधिकारहरू हासिल छन् जस्तो देखिन्छ , मानौँ संघीय राजधानी काठमाण्डुको रैथाने जात यही ‘माइक्रो बस’ नै हो । काठमाण्डुमा मात्र लगभग ८ लाख मोटरसाइकल गुड्छन् रे । हुन पनि किन नहोस् राजधानीको भीड छिचोलेर हिँड्ने कुनै चलायमान जीव वा निर्जीव छ भने त्यो यही हो । यही साधनले स्कूल, कलेज र महा वा विश्वविद्यालयका शिक्षकदेखि धेरै जागिरेको जागिरको भरोसा र जीवन बोकेर सडकमा गुडेको छ ।

काठमाण्डूमा पूर्वाधार निर्माणको कुनै योजना र लक्ष्य त केही देखिएनन् , यसको प्रमाण स्वरूप बिगत २० वर्ष देखि लमत्तन सुतिरहेको मेलम्ची परियोजनाको गाथा र कथा हाम्रा अगाडि छँदैछ । एउटा आधुनिक शहरको कुरा त छोडौँ , सामान्य आवश्यकताका सुविधाहरूको व्यवस्थाका कार्यक्रमहरु कतै पाइपलइनमा पनि छैनन् । तर पनि केही ठूलाठुला मल , महल र अग्ला अग्ला आवासग्रृहहरूको निर्माण भैरहेको देखिन्छ , कतिपय चलिसकेका पनि छन् । यो ब्रगेल्ति छरिएको अव्यवस्था र योजना बिहीनताका बीच यस्ता निर्माण र सुविधाहरू अनि यहाँ भीड बन्न पुग्ने मध्यम वर्गदेखि अति धनाढ्यसम्मका सुविधाग्राहीहरूले भने काठमाण्डुको जीवन भित्रको अर्को वर्गको पनि प्रतिनिधित्व गर्दो रहेछन् कि जस्तो अनुभव भयो । फाइभ स्टार होटलको रेष्टुरेण्टदेखि , मेगामल र क्यासिनोहरूमा समेत अहिले ९० प्रतिशत भन्दा बढी नेपाली नै ग्राहक रहने तथ्य सुन्न पाउँदा नेपाल गरीब मुलक भए पनि यहाँका जनता त धनी हुन कि भन्ने भ्रम पर्न सक्छ । यस्तो खालको टिप्पणी मैले एकजना बिदेशी मित्रको मुखबाट नै सुनेको पनि हुँ र म आँफै यो कुरा सही पो हो कि भन्ने भ्रममा पुगेको छु । तर वास्तविकता अवश्य त्यस्तो हैन ।

पूर्वधार सुविधा शून्य भए पनि , काठमाण्डुमा घडेरी र घरको जोहो गर्नु अबका दिनमा चानचुने औकातले भ्याउने कुरा रहेन । घर र घडेरीको विषयमा कुरा गर्दा शुरुवाती युनिट १ रहेछ । १ भनेको १ करोड ! पिउने पानी र , बिजुली र अन्य जीवनका आधारभूत सुविधाबाट बञ्चित नै हुनु परे पनि , काठमाण्डुवासी हुनुको स्टाटस अब धेरै माथि पुगेको छ । हुनत मुलुकका अरू शहरहरूको स्टाटस पनि कम छैन रे ! हर्दम मुखमा मास्क लगाएर , ८ सिटे माइक्रोबसमा ३० जना कोचिएर सास्तीले यात्रा गर्दा पनि काठमाण्डुले कसैलाई पराइ भनेर हुत्याएको छैन-विशालहृदयी छ पशुपतिनाथको काठमाण्डु । महंगीले आकाश ‍भन्दा पनि माथि अरू छुने कुरा भए छुन खोज्दैछ , तर नेपालीहरूलाई यी कुरा किन मुद्दा बनेका छैनन् देख्दा अचम्म लाग्छ । राजनीतिका स-साना मुद्दामा पार्टी पार्टी बनेर तथानामको तमाशा गर्न पछि नपर्ने हाम्रो जीवन र प्रयास , जनजीविकाका मुद्दामा कतै देखा पर्दैन । राजनीतिको तमाशे जात्रा त चलेकै छ , तर सरकारी कार्यालय र अड्डामा पुग्दा १५ वर्षे क्रान्तिको कुनै असर र प्रभाव कतै सुधारका लागि पसेको देखिन्न , बरू कर्मचारीको मनोवृत्ति र विकृति संस्थागत बनेको देखिन्छ राजनितिक संरक्षणको आशीर्वादमा । बलिया दलहरूको फेरो समातेर गर्न नपाइने कुनै कुरो छैन । हरेक काम जायज छ समूहमा गरेपछि , नजायज भन्नेहरू प्रतिगामी, यथास्थितिवादी वा क्रान्ति विरोधी हुनसक्छन् । उता परम्परा र सभ्यताको धुनी जगाउनेहरूको बिलखबन्दी र अकर्मण्यताको बयान पनि छैन। सबै दल , वर्ग , युनियन र विचारका कर्मचारी संगठित बनेर आ-आफ्ना व्यक्तिगत र पार्टीगत झोली बोकेर सम्पूर्ण विकृतिलाई संस्थागत रूप दिन दिलोज्यानले खटिएका दखिन्छन् । धन र लाभका लागि हाम्रो ‘कलेक्टीभ कन्ससनेस’ फोकस्ड भएको देखिन्छ । चियापसल, सरकारी अफिस र कलेजहरूमा पुग्दा हाम्रो मुलुकका मूर्धन्य व्यक्तित्वहरू तीनवटा कुरामा केन्द्रित देखिन्थे – घरघडेरी , पार्टी-भोज ( सुरा-सुन्दरी सहित) , र राजनीति ( दल, कर्मचारी युनियन र अरू तिक्डम् ) । मानौँ , हाम्रा चिन्तनका विषयहरू अरू केही बाँकि रहेनन् ।

म क्षमा चाहन्छु ती चिन्तनशिल सकारात्मक सोच र कर्मठ उत्कण्ठाले ओतप्रोत सीमित काठमाण्डुवासीहरू संग जसले संस्कार , सम्भावना र सभ्यताको सानो बत्तिलाई निभ्न नदिएर जोगाइरहनु भएको पनि होला , यदि मैले काठमाण्डुको अलिक बढी बदख्वाईँ गरेको छु भने । तर मेरो मानसमा अनि समय दैन्दिनीका पछिल्ला पानाहरूमा काठमाण्डुले सँधै निराशा मात्र थप्दै गएको छ ।