सभ्यतागत विज्ञान र "पेटेन्टको" लडाइँ

- निर्मलमणि अधिकारी "आयोदधौम्य"


विज्ञान अविरल प्रवाहमान् धारा हो । यो क्रमबद्ध ज्ञान-संचयको श्रृंखला हो । हामीले बुझ्नुपर्ने कुरा के छभने औपचारिक प्रयोगशाला ल्याबोरेटरी मा बसेरमात्र वैज्ञानिक अनुसन्धान गरिने होइन; यो त हामी प्रत्येकको दैनिकी पनि हो । जस्तोकि प्रसिद्ध भारतीय वैज्ञानिक रघुनाथ अनन्त माशेलकर भन्नुहुन्छ- व्यावहारिक अनुभव पहिले हुन्छ र त्यसलाई व्याख्या गर्नेवाला वैज्ञानिक सिद्धान्त त्यसपछि बनिन्छन् । प्रायः प्रविधि पहिले आउँछ र विज्ञान तत्पश्चात् । हामीलाई पांग्रा बनाउन पहिल्यै आउँथ्यो र त्यसपछिमात्र गति विज्ञानको विकास भएको हो । वाष्प-ईन्जिजन पहिले बनेका थिए र थर्मोडाइनामिक्स त्यसपछिमात्र । शताब्दीयौं वा सहस्राब्दीयौं देखिनै मान्छेले प्राकृतिक जीवनको प्रयोगशालामा अनेकौं परीक्षण (Test), प्रयोग (Experiment), एवम् पर्यवेक्षण (Observation) गर्दै
  आइरहेको छ र आफ्नो ज्ञानको परिधि निरन्तर विस्तार गरिरहेछ । अचेल त्यही परम्परागत ज्ञान प्रणालीलाई समानान्तर वा स्वदेशी वा सभ्यतागत भनेर नामाकरण गरिएको पाइन्छ । सभ्यतागत विज्ञानलाईपनि महत्व दिनुपर्छ भन्ने आवाजहरु मुखरित हुँदैछन । तथापि सामान्यतया परम्परागत विज्ञान र आधुनिक विज्ञानलाई एक-अर्काको प्रतिद्वन्द्वी ठान्ने जस्तो गलत धारणा अझैसम्मपनि हट्न नसकेको स्थिति छ ।

विज्ञान तथ्य (Fact) मा आधारित हुन्छ । यो वस्तुनिष्ठ (Objective) हुन्छ र यसलाई सत्यापन (Verification) गर्न सकिन्छ । परीक्षण प्रयोग एवम् पर्यवेक्षण गर्न सकिने हुनाले वैज्ञानिक ज्ञानलाई विश्वसनीय मानिन्छ । विज्ञानका यी गुणहरु आधुनिक वैज्ञानिक पद्धतिमा जति सहजै दृष्टिगोचर हुन्छन् यता परम्परागत पद्धतिमा समयक्रममा केही अवैज्ञानिकता घुसेको पनि हुनसक्छ । कतिपय अवस्थामा त परम्परागत पद्धतिमा रहेका वैज्ञानिकतालाई अवैज्ञानिकताले पुरै दबाइसकेकोपनि हुन्छ । त्यो अवैज्ञानिकताको पत्रलाई खुर्केर वैज्ञानिकतालाई उजागर गर्नुपर्नेमा प्रायः परम्परागत पद्धतिलाई अन्धविश्वास वा रुढीवाद मानेर अस्वीकार गर्ने प्रवृत्तिले सभ्यतागत विज्ञान र आधुनिक विज्ञानलाई एक-अर्काको प्रतिद्वन्द्वी ठान्ने गलत धारणालाईनै मलजल गरिरहेको छ ।

प्रसिद्ध वैज्ञानिक चिन्तक टी.एच. हक्सलीले सन् १८८१ मा भनेको कुरा अहिले झन् मननीय छ- आफ्ना पूर्वजहरुको उपहास गर्न सजिलै छ तर हाम्रालागि लाभकारी कुरोचाहिँ यो पत्तो पाउनुमा छकि हाम्रा पूर्वज -जो हामीभन्दा कम समझदार पक्कै थिएनन्- ले आजका दिनमा हामीलाई बेतुकका र निरर्थक प्रतीत हुने विचारहरु किन अवलम्बन गरेका हुँदाहुन् ! प्रसिद्ध भारतीय वैज्ञानिक माशेलकरले भनेझैंनै भूतकालको त्यो पद्धतिलाई आधुनिक विज्ञानको उपयोग गरी बुझ्ने प्रयत्न गर्नु बुद्धिमानीपूर्ण कार्य हुनेछ । प्राचीन विचार एवम् परिकल्पना र आधुनिक वैज्ञानिक खोजहरु बीचमा रहेको अर्थपूर्ण सह-सम्बन्ध पत्तो पाउनुपनि आजको वैज्ञानिक कर्मको एक प्रमुख प्राथमिकतामै पर्नु पर्दछ ।

आधुनिक विज्ञान र सभ्यतागत विज्ञान बीचमा अप्राकृतिक छेकबार खडा गरेर स्थानीय समुदायलाई उसको मूलबाट असम्बद्ध गराइदिने र यसैको परिणामस्वरुप आयातित प्रविधिमा हदैसम्म निर्भर हुन बाध्य तुल्याइदिने प्रकृया कथित भूमण्डलीकरण ग्लोबलाइजेसन सँगै अझ बढेको छ । स्थानीय समुदाय सभ्यतागत विज्ञान-प्रविधिबाट विमुख हुँदैगर्दा पूँजीवादी बजारका खेलाडीहरुचाहिँ पेटेन्ट दर्ता गराई स्थानीय सभ्यतागत ज्ञानलाई बलात् कब्जा गरिरहेका छन् । एक अमेरिकी कम्पनीले हलेदो हल्दीको पेटेन्टलाई यसरीनै हडपेपछि भारतले लडेको पेटेन्ट-लडाइँ भारतमा जसलाई हल्दी घाटीको दोस्रो लडाइँ पनि भन्ने गरिन्छ यहाँनेर स्मरणीय छ । भारतले प्राचीन संस्कृत साहित्य सहित सबै प्रमाणहरु पेश गरेपछि अमेरिकी पेटेन्ट कम्पनी बलियो प्रमाणका सामुन्ने पराजित भएको थियो । सो मुद्दामा हाम्रो देश नेपालकोपनि प्रत्यक्ष सरोकार हुनुपथ्र्यो किनकि हलेदो्/बेसारको प्रयोग हाम्रोपनि सभ्यतागत पद्धति हो । तर नेपालमा सरकार चलाएर बसेका तथा कर्मचारीतन्त्रमा रहेकाहरुसँग यस्तो सुद्धि-बुद्धि भइदिएको भए त हाम्रो देशको यो बेहाल किन हुँदो हो र ! धन्न भारतकै भएपनि बेलैमा होश खुल्यो र आधुनिक विश्व इतिहासमै शायद पहिलोपल्ट तेस्रो विश्वुको एक राष्ट्रले अमेरिकासँग सभ्यतागत विज्ञानको अधिकार प्राप्तिकालागि लडाइँ गरी विजय हासिल गरिछाड्यो । एवम्रितले नीम र बासमतीका पेटेन्ट सम्बन्धी संघर्षहरु पनि यहीँनेर स्मरणीय छन् ।

वल्र्ड इन्टेलेक्चुएल प्रोपर्टी अर्गनाइजेसन विश्व बौद्धिक सम्पदा संघले पारम्परिक ज्ञानको प्रयोग तथा स्थानीय बौद्धिक सम्पदा र प्रविधिलाई मान्यता दिनुपर्छ भन्ने स्वीकार गरिसकेको आजको अवस्थामा हाम्रो नेपालजस्तो शताब्दीयौं वा सहस्राब्दीयौं प्राचीन परम्परा भएको देशले पछि पर्नुपर्ने कुनै कारण छैन । आज भारत लगायत कतिपय राष्ट्रहरु तुलनात्मक रुपमा पहिलेभन्दा निक्कै सजग भएका छन्- आफ्नो सभ्यतागत प्रविधिलाई अमेरिकी वा युरोपेली लगायतका अन्यपनि कम्पनीहरुले पेटेन्टको जालमा पार्ने सम्बन्धमा । भारत सरकारले ट्रेडिसनल नलेज डिजीटल लाइब्रेरी सृजित गर्नेतर्फ कार्य शुरु गरेको बताइएको छ जसका कारण प्राचीन संस्कृत ग्रन्थका श्लोकमा निहीत ज्ञान र वाशिंगटनमा पेटेन्ट-परीक्षकको कम्प्युटर स्क्रीनको बीचमा रहेको पर्खाल भत्काउन मद्दत मिल्ने आशा उनीहरुले लिएका छन् । तर हाम्रो देश नि यहाँ कसलाई छ त यस्तो चिन्ता ?


तनहुँ छाङ्ग गा.वि.स.-४ पिपलटार
हाल काठमाडौं