चिट्ठी --आमा लाई

शेखर ढुंगेल
नेपाल आमा,

सास्टाङ्ग दण्डवत!

फोन मा हिजै कुरा त भा’को हो, तिम्रा धेरै कुरा स्पट बुझ्न सकिन कुरा गर्दा गर्दै तिम्रो बिजुली प्रसाद छोरो सुत्यो कि दुर संचार प्रसाद यो फोन नम्बर मा फोन गर्न निशेध गरिएको छ भनी लाइन काटियो ।तिमी निरास होउली भनेर यो चिट्ठी लेख्दै छु ।हुलाकी छोरा ले नहराइ हडताल नगरि बेलै मा पुर्‍याइ देला भन्ने आसा राखेको छु ।

तिमी भन्न खोज्दै थियौ क्यारे अँग अंग मा पिडा छ ।कतै पोलेको कतै काटेको घाऊ शरीर भरी छरे , के गर्छेउ त म टाढा छु ,तन मन पल पल मा तिमी नै माथि छ ।तैपनी त्यस्को के अर्थ लाग्दछ र ?। मैले आसुँ पुछ्न नखोजे को होइन । तिम्रो बाँकी क्रान्ति कारी सन्तान ले ए छाड् हामी गर्छौं सेवा भनी मलाई धकेले ।अहिले तिनीहरु तिम्रो आस्तिव नै नमान्ने भाका छन रे तिम्रो जन्म दिन पनि नमनाउने भनी एकमत भएका छन रे ?। तिम्रो पुर्खा ले बनाएको पात्रो पनि फ्याकेर उधारो मा कता को हो नयाँ पात्रो लेराउने रे ।तिमी लाई टुक्रा टुक्रा पारी आफ्नो आफ्नो नाम मा लेखाउने सल्लाह गर्दै छन रे ।तिम्रै छोरा हरु लाखौं लाख छिमेकी लाई तिम्रै सन्तान हुन भनी तिम्रो नाम को नागरिकता पनि दिएरे ।ती नव सन्तान आफ्नै चेली बेटी को आस्मिता माथि अत्याचार गर्दै छन रे ।गोउर की तिम्री छोरी रुंदै थी ।ती सन्तान अझै बन्दुक र भाला बोकी तिमी सित के के माग्दै छन रे ।

‘बडो माया गर्ने भाको मलाई छोडि सात समुन्द्र पारी पुगिस तेरा सन्तान लिएर!’ भन्दी होउली तिमी ।तिम्रा कुरा पनि ठिक्कै हो ।मेरा पनि कुरा सुन आमा, जसरी झरना बग्द्छ अबिरल माथि बाट मुनी त्यसै गरी माया पनि बग्दो रैछ माथि बाट मुनी ।तिम्रा माया म मा मेरो माया सन्तान मा ।माया साँच्ची कै झरना जस्तै एकोहोरो हुँदो रेछ । हा हा तिमी मलाई फटाहा, गफाडी मोरा भन्दी होउली के गर्छौ त, तिम्रा सन्तान दक्षिण एसिया कै गफाडि नम्बर एक मा गँनिदा रेछन!। यस्तै बिधी को नियम रेछ म पनि बाँधिए के गर्छेउ रोएर तिमी?। मलाई थाहा छ तिम्रो रिंन तिर्नु छ ।कहिले काही पठाइ देको आङ ढाक्ने लत्ता र घर खर्च पनि खोसी लगे भन्छ्यौ । आमा तिमी अब कहिले ठीक हुन्छ्यौ ?, कहिले तन्दुरुस्त हुन्छ्यौ ?, कहिले बन्द गर्लान भाई भाई ले काट्ने मार्ने काम ?, कहिले रोकिएला तिम्रो आँखा को आसुँ बग्ने क्रम ?, तिम्रो काँख मा उफ्रने क्रान्ति पुत्र हरु ले तिम्रो घाऊ निको पार्लान् ?। तिन लाई सम्झाउन खोजे आमा घाटी नै मर्काइ दिउँ भन्छन ।तिम्रो नाम मा हज्जार अरब को रिंन लिएका छन खोइ तिम्रो आङ खाली नै छ ।मन त झनै फाटेको छ रे ।

यो चिट्ठी त लेखेँ, तर बुझ्छेउ कि ? कसै ले पढ्दै सिधै अर्थ लगाई देला कि उल्टो मलाई थाहा छैन ।एक त तिम्रो आँखा धमिलो, त्यस माथि पनि बिजुली प्रशाद को १४ घण्टा को सुताइ, कुन बेला कस्ले पढिदेला यो चिट्ठी ?। अस्ती कता हो सुरु गर्‍या रे भोली पल्ट मेसिन बीग्र्‍र्यो रे। तिमी लाई नयाँ बनाउछु भन्दै छन कतै तिम्रो नाम नै फेरिदिने त होइनन भन्ने चिन्ता लगेको छ। आमा कहिले काही तिमी लाई भेटन आउँदा छिमेकी लाई सोधनु पर्ने होकी मेरो आमा कता बसनु हुन्छ हं भनी ।

बुढा सन्तान ले त गरेनन गरेनन लक्का पठ्हा हरुले पनि तिम्रो मल्हम पट्टी गर्न जानेनन्, तिमिले जानी जानी यस्ता झगडालु सन्तान जन्माएकी त पक्कै होइनौ । कुन वल्ला घरे पल्ला घरे छिमेकी ले तिम्रा सन्तान को दिमाग मा के को धुलो हली दिए कुन्नी शान्ती कहिल्यै हुँदैनन ।एक-आपस मा लड्या् लडै छन । तिमी नै भन त, म त्याँ आएर के गरु ?। तिम्रो वरि परि बसेर सेवा गर्छु भन्ने अरु भाई को कुरा सुन्छु, कुट्ने घर नै भत्काइ देको खबर सुन्छु ।मैले यहाँ बाट नै सबै खबर पाको छु तोड्फोड को फोटा हेर्या  छु । गरी खाउ भनी दयालु छिमेकी ले बनाइ देको कल कारखाना पनि नयाँ बनाउनेरे भनी तोड्फोड र बन्द भै राखेखा छन रे ।खोइ आमा साउने झरी जस्तो तिम्रो आसुँ कहिले कस्ले पुछने हो ?। तिमी लाई सताउने छिमेकी आज तिम्रो सेवा गर्छु भनी तिम्रा सन्तान लाई फकाउँदै पो छ रे ?। तिम्रो सेवा गर्छु भनी बसेका दुई चार सन्तान पनि एक आपस मा लडेर शिथिल् भैसके ।माया को स्वाङ् पार्ने धुरन्धरहरु तिम्रो काँख छोडि टाढा टाढा भागी सकेका छन ।तिमिले भन्न सक्दछ्यौ ‘गोही को आसुँ नझार मोरा’ भनेर, तर के गर्नु तिमी लाई नसम्झी बस्न पनि त सक्दिन । जिउदो छऊन्जेल कम्सेकम् चिन्ता सम्मन त गर्छु ? भुलेको त छैन नि ?

फेरी तिमी सोच्दि होउली म भने यहाँ मस्ती मा छु, त्यस्तो छैन आमा! ।त्यहा तिमी लाई जस्तै यहाँ मलाई पनि मन दुखेको छ, त्यहा बाट सुख खोज्न आई पुगेका सन्तान को त्यहाँ को तुश ले छोड्न सकेको छैन। एउटा भन्छ मेरो झन्डा बोक, आर्को भन्छ मेरो झन्डा बोक ।म भन्छु हामी एउटै आमा का सन्तान होउँ तिम्रै नाम को मात्र झन्डा बोकुं ।उनि हरु मलाई नचिने झै गर्छन् ।बेला बेल्ला मा छूट्टा-छुट्टै भोज गर्दछन ।मलाई कसै ले बोलाउदैनन् ।’म पनि नेपाल आमा कै सन्तान हुँ नी! मलाई चिन्दैनौ?’ भन्छु ।सबै त्यसै भन्दछन्, तैले किन हाम्रो झन्डा बोकिनस?,  तिम्रो सन्तान लाई यो के भाको आमा जहाँ पुगे पनि बिबाद मात्रै गर्दछन ।म त एक्लो बृहस्पति भाको छु कसै को झन्डा नबोक्दा तिन्का आँखा को कसिङर् पो भाको छु । तिम्रो मात्रृत्व ले नताने को होइन, तिम्रो पिडा नबुझेको होइन । स्वाभिमानी बन्नु भन्ने तिम्रो आशिर्वाद बिर्सेंको पनि छैन, त्यही स्वाभिमान ले कता कता मलाई छुच्चो पनि बनाएको छ ।सबै कुरो बुझेर पनि स्वार्थी बनी बाँचेको छु मुगलान मा ।नमरी बांचे काल ले सांचे तिमीलाई मल्हम पट्टी गर्न म आउँला एक दिन ।

आज लाई बिदा पाउँ।

तिम्रो अभागि मुग्लाने छोरो।

Are bloggers replacing real journalists?

- Nepalean

Flourishing blogs, diminishing newspaper count; are bloggers replacing real journalists? ।If we talk about Nepalese blogs, they just appeared yesterday. It is disappointing but true, most blogs even don't follow proper language let us not count their influence and credibility. While talking about credibility and responsibility, I just remembered one Nepalese blogger. He just appeared in Sajha Chautari and started his exotic news. We really worked hard to avoid pornographic items in sajha chautari thread so I informed him not to behave like that. He proudly answered he is a blogger and he blogs. He doesn't care what other people think. He is still blogging in www.hamroblog.com with different content. By this kind of behavior and attitude we can certainly tell Nepalese blogs will be limited in the niche. But if we look into international blog influence, yes they are flourishing and many of the Pulitzer prize winner magazines are shutting their doors.

I read a shocking news during my break time today. One of the Pulitzer prize winner newspaper editor stated he wants newspaper as a Christmas present. Like digital camera displaced picture film, online news have stolen paper news reader. However many established newspaper are struggling to save themselves by exploring new techniques. Still paper magazines are in threat. If we talk about Nepalese online news portal, lets talk about www.nepalnews.com. It compiles news from various sources and provides instantly. Now it has started video news as well. It has become no. 1 online news portal which has more than twice the readers than kantipur and Gorkhapatra.

We can still find other blogs like united we blog, hamroblog and mysansar which are more like news portal than blogs. They have online readers almost equal to Nepalese media houses. There are other online news portal which carries more copied news than their own reporting. However they are flourishing everyday. Let not us forget two more media houses borned from splitted kantipur. Limited manpower, market and reader will be their biggest constraint and we will definitely hear either they will merge or disappear from the scene after a year or two. Still this is a proof real journalism rising. But online news site can cover every part of the world and obviously their market share will expand day by day. However vanishing of paper magazine make bloggers backbone weak. They will further head towards producing poor taste news. And obviously we will miss detailed news report in professional manner. This is my thought regarding bloggers Vs real journalist. Here is an article I read this afternoon who wants newspaper as Christmas present.

http://s.wsj.net/article/SB123033777465236429.html
All I Wanted for Christmas Was a Newspaper
By PAUL MULSHINE
Newark, N.J.

When my colleague at the Newark Star-Ledger John Farmer started off in journalism more than five decades ago, things were very different. After covering a political event, he'd hop on the campaign bus, pull out a typewriter, and start banging out copy. As the bus would pull into a town, he'd ball up a finished page and toss it out the window. There a runner would scoop it up and rush it off to a telegraph station where it would be blasted back to the home office.

At the time, reporters thought this method was high-tech. Now, thanks to the Internet, a writer can file a story instantly from anywhere. It's incredibly convenient, but that same technology is killing old-fashioned newspapers. Some tell us that that's a good thing. I disagree and believe that the public will miss us once we're gone.

Mr. Farmer, who is now the Star-Ledger's editorial page editor, retold his experience of the old days a short while ago at a wake of sorts for departing colleagues. The paper has been losing money and might have had to shut its doors sometime early next year. So the drivers' and mailers' unions made contract concessions, and about 150 nonunion editorial staff took buyouts as part of an effort by the publisher to save the paper.

The Star-Ledger is among the 15 largest newspapers in America, and it circulates in some of the most prosperous suburbs of New York City. We are perhaps alone among the major papers in devoting extensive coverage to small-town news and sports. We routinely get scoops on what the Steinbrenners are thinking about the Yankees. And in 2005, the paper won the Pulitzer Prize for its sober coverage of Democrat Gov. Jim McGreevey's resignation after his admission to an adulterous affair with another man.

The problem is that printing a hard copy of a publication packed with solid, interesting reporting isn't a guarantee of economic success in the age of instant news. Blogger Glenn Reynolds of "Instapundit" fame seems to be pleased at this. In his book, "An Army of Davids," Mr. Reynolds heralds an era in which "[m]illions of Americans who were in awe of the punditocracy now realize that anyone can do this stuff."

No, they can't. Millions of American can't even pronounce "pundit," or spell it for that matter. On the Internet and on the other form of "alternative media," talk radio, a disliked pundit has roughly a 50-50 chance of being derided as a "pundint," if my eyes and ears are any indication.

The type of person who can't even keep track of the number of times the letter "N" appears in a two-syllable word is not the type of person who is going to offer great insight into complex issues. But the democratic urge expressed by Mr. Reynolds is not new. Someone is always heralding the rise of "the intellectual declaration of independence of the American people," as H.L. Mencken once put it.

In his 1920 essay "The National Letters," Mencken traced this sentiment back to the early days of our democracy. He noted how first Ralph Waldo Emerson and then Walt Whitman prophesized the rise of what Whitman termed "a class of native authors, literatuses, far different, far higher in grade than any yet known." Mencken was pessimistic about this prospect thanks to what he termed "the democratic distrust of whatever strikes beneath the prevailing platitudes."

I share that pessimism. Every time a new medium arises, a new group of avatars arises with it, assuring us of the wondrous effects it will produce for our democracy.

I encountered this back in the early 1970s in my communications classes at Rutgers. Cheap, portable video cameras had just been invented, and I was assured by the bearded professors and grad students that these cameras would lead to a rebirth of democracy. The citizenry would start recording public meetings and the result would be a revolution.

Now we're hearing the same thing about the blogosphere. "When enough bloggers take the leap, and start reporting on the statehouse, city council, courts, etc. firsthand, full-time, then the Big Media will take notice and the avalanche will begin," Mr. Reynolds quotes another blogger as saying. If this avalanche ever occurs, a lot of bloggers will be found gasping for breath under piles of pure ennui. There is nothing more tedious than a public meeting.

After I got out of Rutgers, I began as a reporter at a newspaper in Ocean County, N.J. If the Toms River Regional Board of Education had not offered free coffee, I fear that I might have been found the next day curled up on the floor in the back of the room like Rip Van Winkle. As it was, I only made it through the endless stream of resolutions and speeches by employing trance-inducing techniques learned in my youth during religion class at St. Joseph's school up the street.

The common thread here, whether the subject is foreign, national or local, is that the writer in question is performing a valuable task for the reader -- one that no sane man would perform for free. He is assembling what in the business world is termed the "executive summary." Anyone can duplicate a long and tedious report. And anyone can highlight one passage from that report and either praise or denounce it. But it takes both talent and willpower to analyze the report in its entirety and put it in a context comprehensible to the casual reader.

This highlights the real flaw in the thinking of those who herald the era of citizen journalism. They assume newspapers are going out of business because we aren't doing what we in fact do amazingly well, which is to quickly analyze and report on complex public issues. The real reason they're under pressure is much more mundane. The Internet can carry ads more cheaply, particularly help-wanted and automotive ads.

So if you want a car or a job, go to the Internet. But don't expect that Web site to hire somebody to sit through town-council meetings and explain to you why your taxes will be going up. Soon, newspapers won't be able to do it either.

Over the past few weeks, I've watched a parade of top-notch reporters leave the Star-Ledger for the last time. The old model for compensating journalists is as obsolete as the telegraph. If anyone out there in the blogosphere can tell me what the new model is, I will pronounce him the first genius I've ever encountered on the Internet.

(Mr. Mulshine is an opinion columnist for the Newark Star-Ledger)

विदेशप्रतिको मोह र आलोचना बारे एक गन्थन

विदेशीनुको पीडा त छदैछ। अर्काको देशमा दोस्रो दर्जाको नागरीक् भएर बाँचिएकोछ। व्यक्तिगत लाभ, आरामदायी जीवन, छोरा-छोरीको भविष्य र नेपालको राजनैतीक अस्थिरता, वा हामीले आफ्नो योग्यता अनुसार नेपालमा भूमिका पाउन नसक्ने अनेक कारण देखाएर हामी कोही अमेरीका, क्यानाडा, बेलायत लगाएत अन्य् देशहरुमा छरिएका छौं। विदेशलाई कर्मथलो भएका हामी नेपालीहरुलाई एउटा स्वार्थी, भगौडा वा पलायन् भएका मान्छेहरुमा गनिन्छ। कता-कता त्यो कुरा आफैलाई बिझ्छ पनि। फुर्सदको क्षणहरुमा नेपालको समाचार, लेखहरु, ब्लगहरु पढिन्छ। धेरै जस्तोले आफ्नो संक्षिप्त वा छद्म नामबाट लेख्छन्, कसैले पुरा नाम र ठेगाना सहित। तर तपाई विदेशको ठेगानाबाट नेपालको विषयमा टीका-टीप्पणी लेख्नु हुन्छ र नेपालमा बस्ने कसैलाई मन पर्दैन भने खप्की खाईहाल्नु हुन्छ। ‘देश बाहिर बसेर नेपालको बारेमा खोक्ने!’ भनेर। छद्म नामबाट लेख्दा पनि कतिपय ब्लगवालाहरुले चित्त नबुझेको बेला तिम्रो परिचय, ठेगाना खोलिदिऊं भनेर धम्क्याउने पनि गरेको देखियो। हालै एउटा अनलाईन पत्रिकामा आफ्नो सही नाम र ठेगानाबाट प्रतिक्रिया लेखेको-एउटाको प्रतिक्रिया आईहाल्यो- अमेरीकाको ठेगानाबाट लेखेको भनेर। आसय स्पष्ट थियो, अमेरीका बसेर फूर्ती दिएको वा बढी बोलेको। हुन सक्छ, देश बाहिर बसिएकोले कतिपय कुरामा हाम्रो जानकारी कम हुन सक्छ तर देश बाहिर भएकै कारण हामीले बोल्न नमिल्ने हो र?

शेर बहादुर देउवा, महेश आचार्य र रामशरण महतहरु बारे २०४६ सालको जनाअन्दोलनमा प्रत्यक्ष सहभागिता नभएको बारे एउटा टिप्पणी भैरहन्थ्यो। देउवा फेल्लोशीप गर्न बेलायत, महत कुनै यू एनको प्रोजेक्टमा कार्यरत र आचार्य प्रध्यापन पेशामानै ब्यस्ता भएको भन्ने बारे। मलाई यिनीहरु खासै मन पर्ने नामहरु त होइन, तर उनीहरु जनआन्दोलनको बेला मुलुकमा नभएको कारण देखाएर उनीहरुको संपुर्ण ज्ञान र शीपलाई नकार्न त मिल्दैन नि! । नेपालमा कुनै पदमा पुग्ने योग्यता त्यंहा उसले कतिवटा रेलिंगका डन्डीहरु उखाल्यो भनेर जांच्ने हो र? नेपालमा हरेक् तीन युवाहरुमा दुई जनाको विदेश जाने ध्याउन्न हुन्छ। अमेरीका, क्यानाडा, बेलायत, जापान्, यूरोप, मलेशीया, कोरीया, नभए खाडी क्षेत्रका मुलुकहरु। यी कुनै पनि मुलुक जान नसक्नेहरुले भारत भए पनि ताकेकै हुन्छ। निजामती सेवा, प्रहरी सेनामा उच्च ओहोदामा रहेकाहरु, सांसद समेत भैसकेकाहरु पलायन भैरहेका छन् र त्यो क्रम जारी छ। "जान पर्छ हजुर, यहाँ नेपालमा काम छैन" भनेर सबैले उचाल्छन्। सन्तोष पन्तको कार्यक्रम हो क्यारे सायद। एउटा छोरीको बाबुले छोरीको लागि वर छान्ने क्रममा अमेरीका जाने सोच मात्र बनाएको भएपनि एउटा युवकलाई योग्य ठान्दछ। हाम्रो आम सोचको अवस्था त्यस्तो छ।

गत साल नेपाल गएको थिंए। अमेरीकाबाट आएको भनेर साथीभाइ, नातागोता, छर छिमेकबाट कत्रो मान सम्मान। नेपालमा हुंदा बोल्न पर्छ भनेर तर्किनेहरु बोल्न आइरहेकाथिए। एक कप चिया नखुवाएकाहरुले खानाको निम्तो दिईराखेका थिए। निम्तो अश्वीकार गर्न नसक्दा, एकै सांझ दुई घरमा समेत खान खान पर्ने स्थिति आयो। साथीभाइहरु पनि हरेक सांझ मदीरापानको लागि झुम्मिने। तर अर्कोतर्फ विदेशीनेहरुको चर्को आलोचना हुन्छ। हामीलाई एउटा स्वार्थी, लोभी, लालचीहरुको रुपमा प्रस्तुत गरिन्छ ।र एउटा उल्झन् हुन्छ। विदेशीनेको मानसम्मान भैराखेको छ कि अपमान। के विदेशिदैमा हाम्रो नेपाल बारे बोल्ने अधिकार समाप्त भयो त? हामीले देशको लागि केही दिन सक्दैनौ त? हामी गद्दार नै हौ त?

हालै मेरो एउटा साथीको अकस्मात ब्रेन् ट्यूमर पत्तालाग्यो र तत्काल अप्रेशन गर्न पर्ने भयो। उसले नेपालबाट फोन गर्यो। ४-५ लाख जम्मा गर्न पर्ने भयो, ल तैंले कति सहयोग गर्न सक्छस भनेर। एक् लाख रुपिया तत्काल पठाइदिएँ। लन्डनमा भएका उस्का भान्जाहरु, मस्कोमा रहेका उसका काकाका छोराहरु सबैले पैसा पठाइदिए। उस्को अप्रेसन् भयो। आफ्ना साथीहरु, नातागोताहरु बाहिर भएकोले उसलाई सजिलै भयो। यति सहयोग गर्न सकेकोमा म खुशी छु। सायद नेपालमै भएको भए भन्ने बित्तिकै सहयोग जुटाउन अवश्य सक्ने थिईन होला।
++++++++
एउटा सानो जानकारी साथीहरुलाई, यो भन्दा अघि मेरा प्रतिक्रिया-रचनाहरु brilliantman71 छद्म नामबाट प्रकाशीत भैरहेकोमा अब उप्रान्त मेरो वास्तविक नाम् पोस्तक् श्रेष्ठबाट नै आउनेछ। मेरो एउटा कथा सपना संसारमा आएको छ, हेर्नु होला। अर्को कथा लिएर दौंतरीमा छिट्टै आउनेछु।

गजल बारे छोटो चर्चा

हुनत नेपाली भाषामा गजल भनेको कुनै नौलो बिधा त रहेको छैन तर राम्ररी हेर्ने हो भने अंग पुर्‍याएर र यसका संरचनाका निश्चित नियम र परिधि भीत्र बसेर लेख्‍नेको संख्या भने निकै कम छ।

गजल पढन र सुन्न जत्ती मनोरन्जक, रोमान्चक र कर्णप्रिय हुन्छ बास्तबमा लेख्‍न त्यत्तीकै जटिल, मुश्किल र दूरुह । दौंतरीमा केहि समय यता यसको बारेमा निक्कै बहस शुरु भएको र म आफू पनि गजल प्रेमी (जानकार हैन भन्ने कुरा पहिलै खुलस्त गरौं) भएको नाताले यो हप्ताको फुर्सदको समयलाई यहि बिधाको सामान्य संरचनाको अध्ययनमा लगाएँ। केहि समय यता दुई-दुई लाईनका तुक मिलाएर लेखिएका भावनाहरुलाई ‘गजल’ भनेर लेखीन र छापिन थालिएका छन । दौंतरी मात्रै हैन, धेरै अनलाईन र सहित्यिक पत्रिकाहरुमा समेत गजलको नाममा कविताहरु धेरै पटक प्रकाशीत भएका छन ।

गजलको उद्गम र परिभाषा बारेमा भिन्न भिन्न मत भएपनि गजल अरबबाट शुरु भएको अनी बिस्तारै काव्यको यो विधा फारसी, उर्दू हुँदै हिन्दी, नेपाली र अन्य भषामा पुगेको कुरामा धेरै शोधकर्ताहरुको एक मत छ ।

यो सानो पोष्टमा गजलसंग सम्बन्धित केहि आधारभूत शब्दावलिको चर्चा गर्ने कोशीस गरिने छ।

साधारणतया गजलका यि शब्दाबलीलाई अर्थ्याउन गालिब वा जफर गोरखपुरी वा त्यस्तै कोहि प्रख्यात गजलकारका गजललाई प्रस्तुत गरिन्छन। तर ति सबै उर्दू वा अन्य कुनै भषामा हुने भएकोले म हाम्रै दौंतरी वाकाजीले भर्खरै पोष्ट गर्नु भएको यौटा सरल गजल यहा राख्दैछु:

शेर: गजल शेरहरुको समुह हो र गजलमा प्रयुक्त दुई हरफकको यौटा श्‍लोक लाई शेर भनिन्छ। गजलको बनोटको हिसाबले एउटा गजलमा कममा पाँच र बढिमा एघार ओटा सम्म शेर रहेको पाईएको छ। जहाँ कविताका १०-१२ हरफसम्म यौटै विषयको बारेमा व्याख्या हुनसक्छ, तर गजलमा भने हरेक शेरले भीन्दा भीन्दै कुरा बयान गर्छ। यसैले हरेक शेर आफैमा पूर्ण हुनु पर्छ, यौटा शेरमा पुरा गर्न नसकिएको विषयबस्तुलाई अर्को शेरमा हाल्नु वा तान्नु हुँदैन।

मिसरा: शेरको प्रत्यक लाईनलाई मिसरा भनिन्छ। त्यसमा पनि पहिलो लाईन, जुन पूर्ण स्वतन्त्र हुन्छ लाई मिसरा उला (मिसरा ए उला) भनिन्छ भने दोस्रो लाईन, जसमा तुक मिलाउने मात्रै नभई गजलकारले आफ्नो अधुरो कुरालाई दमदार तरिकाले पुरा गर्छन लाई मिसरा सानि (मिसरा ए सानी) भनिन्छ ।

जस्तै माथिको गजलको पहिलो शेर:

कस्ले लायो साँद आज, भुत्ते पनि छुरा भएछ , कस्को आड पायो कुन्नी लुते पनि सुरा भएछ मा “कस्ले लायो साँद आज, भुत्ते पनि छुरा भएछ ” भन्ने हरफ मिसरा उला हो भने “कस्को आड पायो कुन्नी लुते पनि सुरा भएछ” भन्ने दोस्रो लाईन मिसरा सानि हो।

काफिया: यो गजलको एकदमै महत्वपूर्ण अंग हो। यदाकदा यसलाई गलको मुटु वा ज्यान पनि भनेर परिभाषित गरिन्छ। काफियाको शाब्दिक अर्थ पछि पछि आउनु भन्ने हुन्छ । माथिको गजल हेर्दा ‘सुरा’, ‘छुरा’, ‘पुरा’ आदि शब्द, जुन हरेक मिसरा सानिमा पछिल्तिर आएका छन र फरक-फरक छन, लाई काफिया भनिन्छ । गजलमा साधारणतया अर्थ फरक आउने शब्द अपबाद हुने बाहेक उहि अर्थ आउने काफियाको प्रयोग गरिदैन। हुनत केहि नाम चलेका गजलकारहरुले पनि काफिया दोहर्‍याएर गजल लेखेका छन, तर हरेक शेरमा भिन्न भिन्न काफियाको प्रयोगले नै कुनै पनि गजलकारको भषीक ज्ञान, प्रखरता, र प्रतिभाको पूर्ण प्रदर्शन गर्छ । अनी दोहोरिएको काफियाले गजलकारको मात्रै हैन, जुन भाषामा गजल लेखिएको छ त्यो भाषाको शब्दकोषको समेत गरिवि पनि झल्कयाउँछ । त्यसैले काफियालाई तुक मिलाउने मेसोको मात्र उपयोगीतामा हेर्नु गल्ति हुनेछ ।

रदीफ: काफिया संगै आउने शब्द वा शब्द समुहलाई रदिफ भनिन्छ । जुन शेर पिच्छे बदल्न मिल्दैन र गजलको अन्त सम्म अपरिवर्तित रहन्छ। जस्तै माथिको गजलमा: “कस्ले लायो साँद आज, भुत्ते पनि छुरा भएछ, कस्को आड पायो कुन्नी लुते पनि सुरा भएछ” मा ‘भएछ’ रदिफ हो, जुन अन्तसम्म एउटै छ ।

मत्ला: मत्लाको शाब्दिक अर्थ “आरम्भ” वा शुरुवात भन्ने हुन्छ, अत:कुनै पनि गजलको पहिलो शेरलाई मतला भनिन्छ । जस्तै माथिको शेरमा: “कस्ले लायो साँद आज, भुत्ते पनि छुरा भएछ , कस्को आड पायो कुन्नी लुते पनि सुरा भएछ” भन्ने शेर यो गजलको मतला हो। यहा याद गर्नु पर्ने कुरा के छ भने मतलाका दुबै मिसरामा काफियाको प्रयोग भएको हुन्छ। तर गजलका अन्य शेरमा भने मिसरा सानिमा मात्रै काफिया हुन्छ ।

मक्ता: मक्ताको अर्थ समाप्त हुनु हो, अर्थात जुन शेरबाट गजल अन्तहुन्छ गजलको त्यहि अन्तिम शेरलाई मक्ता भनिन्छ।

तखल्‍लुस: प्राय गजलकारहरु गजलको मक्तामा आफ्नो नाम, उपनाम वा टाईटलको प्रयोग गर्छन। अर्थात अन्तिम शेरमा आफनो नाम पनि गजल भित्र हाल्छन, यसैलाई लखल्लुस भनिन्छ । यसले त्यो गजल कस्को हो भन्ने कुरा सुन्ने बित्तिकै थाहा हुन्छ भने आर्को कुरा तखल्लुसको प्रयोग कहिले काहि द्विअर्थि समेत हुँदा यसले सिधै गजलकारको नाम मात्रै नभई अरुनै कुनै संकेत वा ईशारा पनि गर्न सक्छ । अनी कतिपयले भने तखल्लुस सहितको अन्तिम शेरलाई मात्रै मकताको दर्जा दिने गरेको पनि पाईन्छ ।

यो गजलको बारेमा एकदमै साधारण जानकारि मात्रै हो यसका मानक र संयोजनका अन्य पक्ष जस्तै: बहर, रुक्‍न, वज्‍न आदि बारेमा पनि यथेष्ट ज्ञान भएमा सोहि अनुरुप लेखीए मात्रै गजलमा उत्कृष्टता आउन सक्छ, नत्र बेजोड भाव, समानान्तर तुक र गेय भएपनि काव्य, गजल नबनी कबिता मात्र हुने वा कहिले काहि न कबिता न गजल भै बिचमै लटकिन पनि सक्छ ।

समयले साथ दिएमा त्यस बारेमा आगामी पोष्टमा लेख्‍ने प्रयास गर्ने छु । आजलाई भने जाँदा जाँदै गजल सम्बन्धमा केहि रमाईला तथ्य र किम्बदन्तिहरु:

• यौटा किम्बदन्ति अनुशार अरबमा एकजना ‘गजल’ नाम गरेका शायर थिए जसले प्रेमको गित बनाउनमै आफ्नो जिवन बिताए। शुरु शुरुमा गजल केवल प्रेमको बारेमा मात्रै लिखिन्थ्यो त्यसैले पछिका दिनमा यस प्रकारको प्रेमको गित नै उसैको नामले चिनिन थाल्यो ।
• दसौं शताब्दिमा ईरानमा जन्मेका ‘रौदकी’ नामका शायर (जो जन्मजात अन्धो रहेको बिश्वास गरिन्छ) लाई नै गजलको जन्मदाता पनि मानिन्छ ।
• उर्दूका प्रशीद्ध शायर जानिसारले गजललाई:

         “हमसे पूछो कि ग़ज़ल क्या है ? ग़ज़ल का फन क्या है ?
          चंद लफ्जों में कोई आग छुपा दी जाए ।” भनेर परिभाषित गरेका छन ।

• गजल अरबि शब्द हो र यसको माने नारि शौन्दर्यको वर्णन वा प्रेयसीसंग प्रेमालाम भन्ने हुन्छ ।
• मतला बाहेकका बिचका कुनै शेरमा पनि दुबै मिसरामा काफिया राखेर लेखीएको शेरलाई ‘हुस्‍न‍-ए-मतला’ भनिन्छ
• केहि साल यता अंग्रेजिमा पनि गजल लेखन थालीएको छ (भाषा फरक रहे पनि केहि अंग्रेजी गजल पढदा मलाई भने समान आकर्षक र रोचक लाग्यो)

एक छिन हासौंन - १०

आचार्य प्रभा, अमेरीका
खै!अनुभव र अनुभुती पोख्दा पोख्दा अब त अर्को नयाँ अनुभुती को आभाष भै रहेछ किन भने मान्छे जन्मे देखी उस्ले होस सम्हालेसम्म उस्ले नयाँ नयाँ कुराहरुको अनुभुत गर्न पाउछ। सुख,दुख आसुँ,हांसो,खुशी पीडा इत्यादी। यत्ती हो कसैले पोख्न सक्छन कबिता,गीत,गजल,कथा अर्थात अनेक साहित्यको माध्यम बनाएर। मैले भने यस् दौतरीको छात्तिमा अनुभुतिको लश्कर बनाएर पोखिरहेकी छु। कत्तिलाई मनाशिव होला पनि कत्तिलाई वहियात पनि भएको होला त र यो मेरो आफ्नो अनुभव हो पोख्ने अधिकार मलाई छ। यसैले म निर्धक्कसँग समय चोरि चोरी पोख्न लालायित छु।

हुन त साहित्य नै यस्तो निस्वार्थ, अनमोल,निस्कलंक बस्तु हो, जस्को न मोलतोल नै गर्नु पर्छ। जस्लाई प्रयोग गर्न न कसैलाई बिन्तिभाउ नै गर्नु पर्छ, न त यस्को छेकवार नै छ। बस पोखिदियो यस्को माध्यम बाट आफ्ना मनका भावनाहरु छताछुल्ल बनाएर। यसैले मैले पनि आफ्ना अनुभव हरु पोखिरहेकी छु। त र धेर खायो भने गुँड पनि तितो हुन्छ रे। यसैले भोगिएका देखिएका सबै कुराहरु पोखेर साध्य पनि हुन्न। यसघडी मलाई आफ्नो जीवन भोगाइ अर्थात बचाइ सपना जस्तो लागिरहेछ। मेरो समय केवल काम र लेखनमा मात्र सिमित छ त्यसैले पनि म सपनामा छु जस्तो आभाष भै रहेछ। अब आउने मेरो अनुभुती अन्तिम हुनेछ शायद। यो अन्तिम अनुभुती चाँही यही अनुभुती लेख्नेक्रममा मैले भोगेका र समय चोर्नु परेको बाध्यता एउटा हास्यस्पद कथा बनेर आउनेछ। साचै मान्छेलाई नचाहेर पनि ढाट्नु पर्ने,झुठो बोल्नु पर्ने,भाग्नु पर्ने डराउनु पर्ने,गाली पनि सहनुपर्ने वाध्यत्ता हुदोरहेछ। अहिले मेरो पनि त्यस्तै अवस्था छ किनकी महँगो समय छ। एक एक पल समयलाई किन्नु परेको छ। अनी आफ्नो लेखनक्षेत्रको मोहलाई पनि पूरा गर्नु पर्नेछ। भावना हरु लाई गुम्साएर राख्न म असमर्थ छु त्यसैले पनि कलम मेरो साथी बनेको छ किन कि परदेशको ठाउँ यहाँ सबै पराइ छन। त्यसैले पनि मन कहिलेकही बिचलित बन्छ। यही एउटा माध्यम छ मनलाई शान्त्वना दिने। हुनत म मात्र त्यस्तो नहुला सबैले यसरी पोख्न समर्थ हुँदैनन। सबैले साहित्यको भर पर्न असमर्थ छन। त्यसैले त होला यहाँका मान्छेहरु प्राय:एक्लै गुनगुनाइ रहेका,एक्लै हासिरहेका,कता कता हराएकाजस्ता भएका। शायद ब्यथामात्र साथी भएर हो कि?, यसैले पनि मैले भने अनुभुत गर्ने ठाउँ दौतरी सगं मागे। धन्यवाद दौतरी। भावना पोख्ने आङन दिएकोमा। अब एकचोटीकोलागी फेरी तिम्रो बलेशिमा भावनाको आँशु बनेर झर्ने अनुमती माग्दै बिदा चाहन्छु ।
क्रमश: